سعدآباد، کاخ ـ موزه ها

سعدآباد، کاخ ـ موزه‌ها \ kāx-mūzehā-ye saºd-ābād \ ، از باغهای بزرگ شمیران با مجموعه‌ای از کاخهای سلطنتی، و محل استقرار و سکونت برخی بزرگان و شاهزادگان قاجار که در دوران سلطنت شاهان پهلوی به اقامتگاه اختصاصی و خانوادگی آنان تبدیل شد و پس از انقلاب اسلامی، کاخ ـ موزه و دفتر نهاد ریاست جمهوری به شمار می‌رود. 
در شمال تهران و در خیابانهای منتهی به دربند، یکی از قدیمی‌ترین باغهای شمیران واقع شده که مجموعه‌ای از بناهای شاخص تاریخی تهران را در خود جای داده است وامـروزه آن را مجموعـۀ تـاریخی ـ فرهنگی سعدآبـاد می‌خوانند. اما این باغ بیش از هرچیز نزد عامۀ مردم به‌سبب کاخهایش معروف است، کاخهایی که محل زندگی دائم یا تابستانگاه شاهان قاجار تا پهلوی بوده‌اند. زمانی 
که سعدآباد مورد استفادۀ شاهزادگان قاجار، و پس از آن خانوادۀ سلطنتی پهلوی قرار می‌گرفت، این باغ و محوطه‌های پیرامونی‌اش این چنین در بافت شهری تهران ادغام نشده بودند. در همۀ کتابها و منابع تاریخی، از سعدآباد به‌عنوان ییلاقی خوش‌آب‌وهوا نام برده شده است و برخی می‌گویند این منطقه به این سبب سعدآباد خوانده شده که جای خوشبختی و آرامش بوده است. 
 
سعدآباد 4 دورۀ تاریخی قاجار، پهلوی اول، پهلوی دوم و دورۀ پس از انقلاب اسلامی را سپری کرده است. نخستین ساختمانهای این مجموعه در دورۀ قاجار ساخته شد و به‌عنوان سکونتگاه تابستانی (ییلاق) شاهان این سلسله مورد استفاده قرار گرفت. پس از کودتای 1299 ش، مجموعۀ سعدآباد در اختیار خاندان پهلوی قرار گرفت و در دورۀ سلطنت آنها، بناها و عمارتهای متعددی در آن ساخته شد که بالغ بر 18 کاخ در ابعاد مختلف است؛ هریک از بناها محل سکونت یکی از افراد خانوادۀ پهلوی بوده است. قدیمی‌ترین کاخ این مجموعه، کاخ (کوشک) احمدشاهی است که اوایل سلطنت احمد شاه ساخت آن به پایان رسید، و جدیدترین آنها کاخ لیلا پهلوی است که متعلق به کوچک‌ترین دختر محمدرضا شاه بوده است. پس از انقلاب اسلامی 1357 ش، این مجموعه و بخشی از کاخهایش به موزه تبدیل، و به روی مردم گشوده شد و بخش دیگری از آنها نیز در اختیار نهاد ریاست‌جمهوری و دولت قرار گرفت. 

مشخصات جغرافیایی

 باغ سعدآباد با مساحت 110 هکتار در منطقۀ دربند و در دامنۀ کوههای تخت‌گل‌جیران و گل‌خاص از رشته‌کوههای البرز قرار دارد. این باغ درواقع در امتداد رودخانۀ دربند، از شمال به جنوب کشیده شده است. این همان رودخانۀ جعفرآباد است که از کوههای البرز سرچشمه می‌گیرد، از پس‌قلعه به باغ سعدآباد وارد شده، و از دیوار جنوبی کاخ به سمت میدان زعفرانیه خارج می‌شود. باغ سعدآباد از شرق به میدان جعفرآباد و خیابان دربند، از غرب به اسدآباد و کوههای کلک‌چال، از شمال به میدان دربند، و از جنوب به ویلاهای نظامیه و میدان تجریش محدود می‌شود. ارتفاع آن از سطح دریا میان 640‘1 تا 810‘1 متر، و از شمال تا جنوب آن متغیر است. 
از نظر زمین‌شناسی، سعدآباد در دامنۀ کوههای توچال قرار گرفته، و سنگهای این منطقه جزو سری طبقات سبز مربوط به اوایل دوران سوم زمین‌شناسی است که بیشتر آنها از شیستهای نسبتاً سست تشکیل شده است. این طبقات از نظر آب چندان غنی نیستند و در حال حاضر، یک رشته‌قنات کوچک به نام کاخ‌سنگی از این طبقات تغذیه می‌کند. این قنات تقریباً در بلندترین نقطۀ سعدآباد قرار دارد و از آن برای آبیاری محوطۀ پیرامونی کاخهای سبز و احمدشاهی استفاده می‌شود. از نظر خاک‌شناسی، جنس خاک این منطقه به‌سبب واقع‌بودن در دامنۀ کوه، کاملاً شنی، قابلیت نفوذ آب در آن زیاد، و برای کشاورزی بیش از حد معمول مستعد است؛ شاید به همین سبب، این منطقه بیش از آنکه به محلی برای سکونت خانوادۀ پهلوی تبدیل شود، به طور کامل زیر کشت انواع محصولات کشاورزی بوده است (تاج‌بخش). 

قناتها

 باغ سعدآباد در گذشته 12 رشته قنات داشت که اکنون بسیاری از آنها خشک شده‌اند؛ از زمان رضا شاه پهلوی که سعدآباد به یک باغ سلطنتی اختصاصی تبدیل، و کاخهای جدیدی در آن ساخته شد، از این قناتها و نیز آب رودخانۀ دربند برای آبیاری این باغ بزرگ استفاده می‌شده است. هر یک از این قناتها به نامی مشهور بودند: هَراش‌آب، قنات قوام‌الدوله، قنات جعفرآباد، قنات آب‌نما، قنات کاخ سفید، قنات جوادیه، قنات گلخانه، قنات کاخ شمس، قنات خوابگاه، و دو رشته قنات دفتر مخصوص. رضا شاه پهلوی آب رودخانۀ دربند را صرفاً به سعدآباد اختصاص داده بود، اما در سالهای بعد محمدرضا پهلوی 12 ساعتِ این آب را به مردم بخشید (ستوده، 1 / 394). 

باغ سلطنتی

 سابقۀ احداث نخستین بناهای ییلاقی در سعدآباد به دوران قاجار بازمی‌گردد. هنوز هم شماری از بناها و عمارتهایی که رنگ و نشان معماری قاجاری دارند، در سعدآباد دیده می‌شوند. زمانی که رضا شاه پهلوی این باغ را خرید، چند ساختمان ازجمله یک عمارت اندرونی و یک عمارت بیرونی از دوران قاجار در آن باقی مانده بود (بهبودی، 27)؛ اما آنچه اکنون در باغ سعدآباد دیده می‌شود، نتیجۀ اقداماتی است که در دوران سلطنت پهلوی‌ها بر این باغ گذشته است. چنان‌که در منابع و اسناد تاریخی آمده، آنچه سعدآباد را به باغی سلطنتی با کاخهای متعدد تبدیل کرد، خواستِ رضا شاه پهلوی برای خرید یک زمین ییلاقی در منطقه‌ای خوش‌آب‌وهوا بوده است؛ از همین رو، امیرلشکر خدایار را مأمور کرد تا زمینی مناسب پیدا کند. او هم باغی بزرگ را در کرج انتخاب، و پیشنهاد کرد. قرار بر این بود که فردی خبره به نام کشتکار در این باره اقدام، و آن زمین را معامله کند. اما کشتکار پیش از آن پیشنهاد کرد رضا شاه در شمیران، باغ دیگری را که صاحبش قصد فروش آن را داشت، ببیند؛ رضا شاه نیز این باغ را پسندید و بعدها مشخص شد مالک آن سردار عظیم، از افسران قدیم وزارت جنگ بوده است (همانجا). 
تاج‌الملوک ــ یکی از همسران رضا شاه و مادر محمدرضا پهلوی ــ در خاطرات خود نوشته است: «رضا شاه به گل و گیاه علاقۀ زیادی داشت و زمانی که سعدآباد را خرید، بخشی از آن، محل پرورش مرغ و ماکیان بود؛ اما دستور داد مرغ‌دانیها را جمع کنند و به جای آن درختان سرو و چنار و بید بکارند. رضا شاه خیلی سعدآباد را دوست داشت و می‌خواست آنجا یک تونلی بسازد و تهران را مستقیماً از سعدآباد به شمال کشور متصل کند». همچنین بهبودی، پیشکار رضا شاه که در دوران سلطنت او تا مقام وزارت دربار هم ارتقا پیدا کرد، در خاطرات خود از علاقۀ زیاد رضا شاه به این باغ نوشته، و آورده است: «باغ که به‌تدریج توسعه یافت، به مرور به باغ سعدآباد علاقه‌مند شد تا حدی که حتى در روزهای غیر تابستان هم جمعه‌ها را در سعدآباد می‌گذراند. در زمستان که اغلب برف راه را مسدود می‌کرد، مجبور می‌شد از پل تجریش تا باغ سعدآباد را پیاده طی کند» (همانجا). 
اراضی باغ سعدآباد پیش از آنکه توسط رضا شاه خریداری شود، بخشی از املاک بانو عظمى، خواهر ظل‌السلطان بود. افزون بر این، از باغهایی که اراضی آنها داخل سعدآباد شد، باغ آقامحمدجواد گنجینه است که جزو جعفرآباد بود. همچنین از باغهای امام‌جمعه، بخشهای زیادی به باغ سعدآباد افزوده شد. 
رضا شاه پهلوی در سعدآباد مجموعه‌ای از کاخهای خانوادگی را احداث کرد؛ شاید با این هدف که همۀ افراد دربار را در یک مکان مشخص مستقر کند و به این ترتیب، مانع از پراکنده شدن آنها شود. ازجملۀ کاخهایی که در دوران رضا شاه در سعدآباد احداث شد، می‌توان به کاخهای شهوند (سنگی)، سفید، شمس، اشرف و کاخهای فرزندان او ازجمله احمدرضا، حمیدرضا، عبدالرضا، محمودرضا و غلامرضا اشاره کرد. او همچنین برای هریک از زنانش کاخی جداگانه ساخت. کاخ اندرونی، کاخ فرحناز و کاخ سنگی یا همان شهوند از کاخهایی بودند که همسران شاه در آنها زندگی می‌کردند. 
بااینکه همۀ خانوادۀ شاه در باغ سعدآباد و در کاخهای نزدیک به هم اقامت داشتند، اما رضا شاه برای هریک از کاخها حریمی تعیین کرده بود؛ درواقع هریک از این کاخها استقلال خاص خود را داشتند، به طوری که کسی حق ورود به حریم کاخ دیگری را نداشت و در هر محوطه افرادی محدود با کارتهایی خاص، امکان رفت‌وآمد داشتند. حتى باغبانها و خدمۀ کاخها هم از یکدیگر جدا بودند. 
آنچه اکنون در مجموعۀ سعدآباد باقی مانده، 18 کاخ ییلاقی کوچک و بزرگ متعلق به خاندان پهلوی است که در کنار آنها تعدادی از ساختمانهای قاجاری هم دیده می‌شود. از این میان، 5 کاخ بزرگ، و بقیه به نسبت کوچک‌ترند. از قدیمی‌ترین کاخهایی که در زمان قاجار ساخته شده است، می‌توان به کاخ احمدشاهی، کاخ کرباسی، کاخ فرحناز پهلوی و کاخ بیرونی اشاره کرد. از مهم‌ترین کاخهای ساخته‌شده در دوران پهلوی‌ها نیز کاخهای شهوند، سفید، سیاه، شمس، شهناز، ملکۀ مادر، شهرام، ولیعهد، بهمن و غلامرضا پهلوی را می‌توان نام برد. کاخهای سعدآباد تقریباً 10٪ مساحت باغ را تشکیل می‌دهند؛ حدود 70٪ سعدآباد از درختان جنگلی و میوه پوشیده شده، و باقی آن زیر کشت چمن و گل‌کاری است (تاج‌بخش). 
افزون بر اینها، سعدآباد مجموعه‌ای از ساختمانهای اداری، تأسیساتی، خدماتی و تفریحی را هم در خود جای داده است، آن چنان‌که به نظر می‌رسد این مجموعه در زمان خود به‌مثابۀ شهری کوچک و ییلاقی بوده، و همۀ امکانات خدماتی، رفاهی و اداری در آن پیش‌بینی شده بوده است؛ از گلخانه و مرغداری گرفته تا شهردار اختصاصی. 
باغ سعدآباد 8 در دارد؛ هریک از این درها به بخشی از مجموعه راه دارند و فلسفۀ طراحی آنها این بوده که آن کاخهایی که رفت‌وآمد بیشتری داشتند، درهای اختصاصی داشته باشند. در منابع تاریخی آمده است که برخی از این درها بیشتر مورد استفاده بوده است؛ برای مثال «در نظامی» که رضا شاه بیشتر از آن وارد باغ سعدآباد می‌شد؛ یا «در خیابان دربند» که مورد علاقۀ محمدرضا شاه بود و او از آن به سعدآباد رفت‌وآمد می‌کرد. هریک از این درها هم بسته به موقعیت جغرافیایی یا نوع دسترسی‌شان به بخش مشخصی از باغ سعدآباد، از سوی ساکنان و افراد کاخ، به نامی خوانده می‌شدند. معروف‌ترین روایت تاریخی در مورد این درها دربارۀ «در زعفرانیه» است که هم‌چنان با همین عنوان خوانده می‌شود. زمانی که این در ساخته می‌شد، رضا شاه از مأمور ساخت آن پرسیده بود: برای این در چه رنگی انتخاب کرده‌ای؟ و او گفته بود: زعفرانی؛ پس از آن، این در به زعفرانی، و بعدها با نام‌گذاری این محله به زعفرانیه، به «در زعفرانیه» معروف شد ( کوچه‌ها ... ، بش‍‌ ). 
از 8 در سعدآباد یعنی در نظامی، در زعفرانیه، در میدان دربند، در خیابان دربند، دو در جعفرآباد، در رودخانه و در کاخ سفید، تنها شمار محدودی از آنها برای رفت‌وآمد بازند. 
از ویژگیهای منحصربه‌فرد سعدآباد جنگلهای طبیعی، گونه‌های گیاهی خاص، گلخانۀ اختصاصی و مجموعۀ امکانات ویژه‌ای است که این باغ را به مکانی برای زندگی خانوادۀ بزرگ پهلوی تبدیل کرده بود. این باغ پیش از آنکه به شکل یک باغ سلطنتی تفکیک و طراحی شود، بخشی از قریۀ سعدآباد بود که در دورۀ قاجار از 7 محله به نامهای شاه‌محله، ترش‌محله، جعفرآباد، قاسم‌آباد، باغ‌محله، سعدآباد و تپه علیخان تشکیل می‌شد و متعلق به سعدالدوله، وزیر امور خارجۀ محمدعلی شاه بود. سعدآباد در کنار رودخانۀ دربند و تپه‌علیخان واقع بود و در دورۀ قاجار، راه تجریش به دربند و پس‌قلعه هم از کنار همین رودخانه می‌گذشت؛ اما زمانی که بخشی از اراضی سعدآباد به رضا خان واگذار شد، مسیر دسترسی تجریش به پس‌قلعه هم تغییر کرد و به خارج از باغ منتقل شد (آقایی، 7). 
پس از انقلاب اسلامی، کاخهای سعدآباد به دست مردم افتاد؛ آنها نیز درهای تعدادی از کاخها را شکستند و به درونشان راه یافتند. پس از آن، نهادهای انقلابی کاخها را در اختیار گرفتند. مدتی درهای سعدآباد بسته بود تا اینکه در دهۀ 1360 ش به روی مردم گشوده شد. مجموعۀ اموال موجود در کاخ سعدآباد توسط هیئت 7 نفره‌ای از انقلابیون فهرست‌برداری شد. در خرداد 1359 به موجب قانون، کلیۀ جواهرات و زینت‌آلات طلای موجود در کاخهای نیاوران، سعدآباد، گلستان و دیگر کاخهای مربوط به خاندان پهلوی و وابستگان، جهت حفظ و نگهداری، در اختیار بانک مرکزی ایران قرار گرفت تا در موزۀ جواهرات این بانک نگهداری شود («لایحه ... »). آن‌گاه تعدادی از کاخهای آن به کاخ ـ موزه تبدیل شدند و شماری هم کاربری فرهنگی پیدا کردند. 
عنوان کاخ ـ موزه معرف دوره‌ای از تاریخ است که پشت سر گذاشته شده، و اینک قابلیت موزه‌شدن برای بازدیدکنندگان را دارا ست. کاخ ـ موزه ازجملۀ بناهای تاریخی‌ای است که افزون بر ارزش ساختاری بنا، ازلحاظ معماری و عناصر هنری، گچ‌بری، آیینه‌کاری، منبت، معرق، خاتم و نیز تزیینات داخلی مانند مبلمان و دکوراسیون، دارای ارزش فرهنگی و تاریخی است. عموماً در این شرایط سعی می‌شود که شکل و فضای اصلی بیرونی و درونی کاخ ـ موزه حتى ازلحاظ چیدمان داخلی دست‌نخورده باقی بماند. به‌جز کاخ ـ موزه‌ها، در فضای کنونی سعدآباد تعدادی از ساختمانهای دیگر هم کاربری موزه‌ای پیدا کرده‌اند؛ از آن جمله آشپزخانۀ سلطنتی سعدآباد است که پس از راه‌اندازی، به یکی از پربیننده‌ترین موزه‌های این مجموعه تبدیل شده است. 

دیگر امکانات مجموعۀ سعدآباد

 سعدآباد در آن زمان برای زندگی مرفه خانوادۀ سلطنتی تجهیز شده بود. از نیمۀ دوم سلطنت محمدرضا شاه، به‌تدریج خانوادۀ شاه پراکنده شدند و شماری از کاخهای آنها در سعدآباد خالی ماند؛ حتى محمدرضا شاه و خانواده‌اش هم از اواخر دهۀ 1340 ش به بعد، بیشتر در نیاوران مستقر بودند. با بدل‌شدن بخشی از اراضی و کاخهای سعدآباد به فضای عمومی، امکانات جدیدی در این مجموعه پیش‌بینی شده است؛ از آن جمله: 

1. ایستگاه رادیو

 این واحد از 28 اردیبهشت 1380 فعالیت خود را با هدف اطلاع‌رسانی هرچه‌بیشتر به بازدیدکنندگان آغاز کرده است و به‌صورت زنده برنامه‌های روزانۀ خود را اجرا می‌کند. 

2. رستورانها

 سعدآباد دو رستوران و یک کافی‌شاپ را در خود جای داده است: رستوران شمارۀ 1 یا رستوران سنتی سعدآباد که در قسمت شمالی، و در کنار در شمالی (دربند) واقع شده است و پس از آتش‌سوزی 1380 ش از رونق افتاد؛ رستوران شمارۀ 2، واقع در ضلع شمالی موزۀ استاد فرشچیان. کافی‌شاپ سبز هم در ضلع شمالی کاخ ـ موزۀ سبز قرار دارد. 

3. سالنهای ورزشی

 مجموعۀ سعدآباد از 3 مجموعۀ ورزشی (شامل پارک ورزش، سالن بیلیارد و زمینهای تنیس)، تشکیل شده است. بخشی از زمینهای ورزشی درواقع فضاهایی اختصاصی بودند که پیش از انقلاب، توسط اعضای خانوادۀ پهلوی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. 

4. کارگاه مرمت و دفتر فنی

 این مرکز کار خود را از 1373 ش آغاز کرد و در حال حاضر، انجام مراحل مرمتی و حفاظتی آثار گوناگون مجموعه را برعهده دارد. 

5. مرکز اسناد

 مجموعه‌ای از اسناد، نامه‌ها و مدارکی که از دفاتر اداری، وزارت دربار و کاخهای سعدآباد به دست آمده بود، در مخازن این مرکز نگهداری می‌شود و پژوهشگران می‌توانند از آن استفاده کنند بخشی از این اسناد نیز چون آلبومهای خانوادگی، نامه‌های مهم و جز اینها در موزۀ مدارک و اسناد سعدآباد به نمایش گذاشته شده‌اند. 

6. کتابخانه

 کتابخانۀ سعدآباد در بخشی از کاخ احمدرضا پهلوی راه‌اندازی شده است و از حیث منابع و مجموعه‌های موجود، جزو کتابخانه‌های تخصصی مهم در حوزۀ میراث فرهنگی و تاریخی به شمار می‌رود و حدود 000‘10 جلد کتاب دارد. نیمی از کتابهای این مجموعه از ادارۀ کل موزه‌ها و نیمی دیگر از کاخها جمع‌آوری شده‌اند. 

7. گلخانه‌ها

 سعدآباد گلخانه‌های متعددی دارد که در آنها مجموعۀ نادری از انواع گل و گیاه را پرورش می‌دهند. این گلخانه‌ها افزون بر تأمین گل و گیاه کاخ سعدآباد، به بیرون از سعدآباد هم خدمات می‌دهند. گلخانه‌های فعلی سعدآباد عبارت‌اند از: گلخانۀ موز (موزستان)، که 5 نوع متفاوت درخت موز در آن پرورش داده می‌شود. این درختها هر سال به بار می‌نشینند و بازدیدکنندگان می‌توانند با مراحل رشد این درختان آشنا شوند؛ گلخانۀ استرلتزیا (پرندۀ بهشتی)، که به پرورش و تولید گلهای استرلتزیا می‌پردازد و مجموعۀ باارزشی از این گلها را دارا ست؛ گلخانۀ میخک، که در آن انواع مختلف ساکولنت و گلهای آپارتمانی پرورش داده می‌شود؛ گلخانۀ بنفشۀ آفریقایی، که به پرورش و تکثیر گلهای بنفشۀ آفریقایی می‌پردازد؛ گلخانۀ گلاله، که مجموعۀ کاملی از انواع گیاهان آپارتمانی و گیاهان فضای سبز، انواع رز و گلهای فصلی در آن پرورش داده می‌شود؛ گلخانۀ ماهونیا، که مجموعۀ کاملی از انواع گیاهان آپارتمانی و گیاهان فضای سبز و گلهای فصلی را در خود جا داده است؛ و گلخانۀ باغ ایرانی، که در آن به پرورش و تولید انواع پیازهای لاله، نرگس و گیاهان زینتی و آپارتمانی می‌پردازند. 

8. مرکز موسیقی خلاق

 مرکز موسیقی سعدآباد در 1385 ش افتتاح شد و در آن، دوره‌های آموزشی رشته‌های مختلف موسیقی آموزش داده می‌شود. 

9. مرکز هنرهای تجسمی

 مرکز هنرهای تجسمی مجموعۀ سعدآباد که پیش از این در زمینۀ هنرهای تجسمی فعالیت می‌کرد، در سالهای اخیر تعطیل شده است، اما از فعالیتهایی که توسط هنرمندان این مرکز صورت گرفته بود، می‌توان به ساخت سردیس استاد فرشچیان توسط شاهرخ دیلمقانی اشاره کرد که در مجموعۀ سعدآباد و مقابل موزۀ فرشچیان نصب شده است. 

10. مرکز هنرهای ایوان عطار

 مرکز هنری ایوان عطار با ظرفیت 900 تن و با مجموعه‌ای از تجهیزات صدا، تصویر و نور، آمادۀ ارائۀ خدمات در زمینه‌های هنری ازقبیل سینما، نمایش، کنسرت، تئاتر و همایش فعال است. 

مآخذ

 آقایی، مهتـاب، «تاریخچۀ سعدآباد»، مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی سعدآباد، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، 1382 ش؛ بهبودی، سلیمان، خاطرات، بی‌جا، بی‌تا؛ تاج‌بخش، لادن (مدیر مرکز اسناد و مدارک کاخ ـ موزۀ سعدآباد)، مصاحبه با مؤلف؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ کوچه‌های شمیرون، مجلۀ محلی منطقۀ شمیران، 1386 ش، شم‍ 6؛ «لایحۀ قانونی راجع به تحویل کلیۀ جواهرات و طلاآلات موجود در کاخهای نیاوران، سعدآباد و گلستان و سایر کاخهای مربوط به خاندان پهلوی و وابستگان، جهت حفظ و نگهداری به بانک مرکزی ایران»، روزنامۀ رسمی، 1359 ش. 

شیده لالمی